TÜRKİYE’NİN PANDEMİ SÜRECİNİ ELE ALIŞI, YÖNETİMİ VE YÖNETİŞİM İLKELERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI

 

GİRİŞ

           

            Tüm dünyayı etkileyen Covid-19 virüsü ülkelerin hızlı ve radikal karar almalarını gerektiren bir süreci beraberinde getirdi. Sosyalleşmenin temel yasak konusu olduğu süreçte ülkelerin vatandaşları için alacakları kararlar toplum sağlığı açısından büyük önem arz etmekteydi. Dünya Sağlık Örgütü’nün önerileri doğrultusunda birçok ülke yönetimi sağlık bilimi dünyasından uzman kişilerce oluşan bir kurul oluşturdu ve alınan kararlarda kurul üyelerinin fikirlerine danışıldı.

            Neoliberal yaklaşımların bir uzantısı olan ve Dünya Bankası tarafından ilk ele alınan yönetişim kavramı, devletin, piyasanın ve sivil toplum örgütlerinin bir arada olduğu bir formüle dayanmaktadır. Yönetişim, kamu işletmeciliği yaklaşımının devlet ve piyasanın yer aldığı formülün eksikliğine dikkat çekerek, sistemin katılımcılık açısından eksikliklerini gidermeyi amaçlamaktadır. (KALFA & ATAAY, 2008) Yönetişim, merkezi devletin toplum üzerindeki mutlak hakimiyetini reddederek toplumun kendi ihtiyaçlarına göre kendi kendilerine yönetilmesi anlayışını gündeme getirir. (Jessop, 2005: 351-352’den aktaran (KALFA & ATAAY, 2008)) Pandemi gibi bir olayın devletlerin sürekli rast gelmedikleri bir olay olmasından dolayı karar alma ve yönetim sürecinde yönetişim anlayışına ne kadar uygun hareket edip etmedikleri merak içermektedir. Pandemi süreci boyunca gelişmiş ülkelerin toplumuna yapmış olduğu yüksek miktardaki devlet desteği ve sosyal yardım, bazı kesimlerce neoliberal fikirlerin darbe gördüğü ve sosyal devlet anlayışının tekrar gündeme geldiği şeklinde yorumlanmıştır.

Dünya üzerinde Covid-19 hızlı şekilde yayılarak eşine rastlanmayan sağlık, ekonomi ve jeopolitik bir krize yol açmıştır. (TURAN & ÇELİKYAY, 2020) Ülkelerin bu krizi ele alışı ve yönetme şekli yönetişim ilkeleri düşünüldüğünde çoğu zaman eleştirilmiştir. Bu doğrultuda araştırmamızda Covid-19’un sebebiyet verdiği pandemi sürecinin Türkiye’de ele alınışı, yönetimi ve yönetişim ilkeleriyle karşılaştırılmasına değinilecek, ilk vakadan günümüze kadar olan süreçte alınan kararların yönetişim ile uyumu değerlendirilecektir. Bu araştırmanın amacı, yönetişim ilkelerinin ülkemizde kriz anlarında ne denli uygulandığını ve önemsendiğini görmek, güncel olaylarda nasıl yollar izlenildiğini, yönetişim kavramının ne kadar etkili olduğunu belirlemektir. Pandemi gibi bir olayın nadiren olması ve bu tarz bir süreçte alınan kararların hızlı ve ekseriyetle önemli olması hususu göz önünde bulundurularak sonuçlar yorumlanacak ve tartışılacaktır.

 

 

TÜRKİYE’DE COVİD-19 YÖNETİMİ

 

            Dünyayı hızla etkilemeye başlayan Covid-19 virüsü, devletlerin erken tedbir almasına sebebiyet verdi. Türkiye 10 Ocak 2020 tarihinde Sağlık Bakanlığı bünyesinde Sağlık Bakanlığı, YÖK ve 12 üniversitenin akademisyenlerinden oluşan bir Bilim Kurulu oluşturuldu. (AA, 2020a) Sağlık Bakanlığı Covid-19 ile mücadelede Bilim Kurulunun tavsiyelerini önemsiyor ve yolunu şekillendiriyor. (AA, 2020b) Bu tarihten itibaren Türkiye’de Covid-19 sürecinin ilk zamanlardaki önemli gelişmelerini kronolojik olarak aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. (BUDAK & KORKMAZ, 2020)

            10 Ocak 2020; Bilim Kurulu oluşturuldu.

            23 Ocak 2020; Bilim Kurulu tavsiyesi ile Vuhan uçuşları durduruldu.

            05 Şubat 2020; Çin ile olan tüm uçuşlar durduruldu.

            29 Şubat 2020; İran’dan sonra İtalya, Güney Kore ve Irak arasındaki gidiş-gelişler durduruldu.

            01 Mart 2020; Umre ziyaretinden dönenler için Sağlık Bakanlığı bir kitapçık yayınladı. Bu kitapçıkta yurt dışından gelenler için uyulması gereken kurallar yer alıyordu.

            11 Mart 2020; Türkiye’de ilk vaka tespit edildi.

            Bu tarihten itibaren ülke genelinde sıkı tedbirler alınmaya başlandı. 12 Mart 2020 tarihinde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın başkanlığında yapılan, bakanların ve ilgili kurumların katılımıyla gerçekleştirilen toplantıdan çıkan kararları Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın açıkladı;

            “İlk, orta ve lise okulları 16 Mart itibari ile bir hafta tatil edildi.

            Üniversiteler 16 Mart tarihinden itibaren 3 hafta süre ile tatil edildi.

            Spor müsabakaları nisan ayı sonuna kadar seyircisiz oynanacak.

            Kamu çalışanlarının yurt dışına çıkışları özel izinle gerçekleştirilecek.”

            Açıklanan bu kararların uzmanların, ilgili kurumların, sağlık kurulunun tavsiyelerinin ve Cumhurbaşkanı’nın talimatıyla alındığı ve tedbirlerin kararlılıkla uygulanacağı açıklandı. (AA, 2020c)

            Covid-19 ile mücadele sürecinde toplu halde bulunmayı engellemek adına birçok önlem alındı. Okullara ara verildi, spor müsabakalarını izleyen taraftarların bir arada bulunmamaları için statlar ve spor salonlarına taraftar alımına bir süre ara verildi. 16 Mart 2020 tarihinde İçişleri Bakanlığı’nın yayınlamış olduğu genelge ile umuma açık istirahat ve eğlence yerleri olarak faaliyet gösteren, vatandaşların yakın temas halinde olduğu ve bu nedenle hastalığı kapma ve yayma tehlikesi ile karşı karşıya kaldıkları için sosyal faaliyette bulunan birçok işletme, sosyal etkinlik yapılan kapalı alanlar, eğlence mekanları, alışveriş merkezleri ve lokantalar geçici süreliğine kapatıldı. (AA, 2020d)

            Nisan ayına kadar olan süreçte 70’e yakın ülkeye uçuş yasağı konulmuş, spor müsabakaları ve ligler ertelenmiş, yurt dışından gelen insanlar karantinaya alınmış, eğlence mekanları kapatılmış, cemaatle namaz kılma yasaklanmış, 65 yaş üstü ve 20 yaş altına sokağa çıkma yasağı getirilmiştir. (DW, 2021)  27 Mart 2020 tarihinde Sağlık Bakanlığı Covid-19 verilerini tablolar halinde kamuoyu ile paylaşmaya başladı ve 30 Mart 2020 tarihinde Cumhurbaşkanlığı tarafından, “Biz Bize Yeteriz” kampanyası dar gelirlilere destek olmak için başlatıldı. (BUDAK & KORKMAZ, 2020) Türkiye’nin Covid-19 ile mücadelesinin kararlılıkla devam ettiğini belirten Cumhurbaşkanı 4 Nisan 2020 tarihinde 30 büyükşehir ile Zonguldak iline giriş-çıkışların 15 gün süreyle durdurulduğunu açıkladı. (AA, 2020e) Bu tarihe kadar henüz ülke genelinde sokağa çıkma yasağı uygulaması kararı alınmamıştı. Meslek örgütleri ve uzmanların sık sık dile getirdiği kapsamlı bir tam kapanma hiçbir zaman gerçekleşmedi. Bunun yerine belirli günlerde sokağa çıkma yasakları, kısa süreli kapanma önlemleri uygulandı. (DW, 2021) 11 Nisan 2020 tarihinde İçişleri Bakanlığı’nın 30 büyükşehir ve Zonguldak ilinin de yer aldığı sokağa çıkma yasağı duyurusu, genelgenin ilan ediliş şekli yönünden eleştirildi. (BBC, 2020)

            Salgın hastalıklar döneminde toplumun düzeni ve işleyişi bozulup, pandeminin kontrol edilemez bir krize dönüşmesi muhtemel olduğu için devletlerin önlem amaçlı kararları hızla alması kaçınılmazdır. Bu tarz dönemlerde devletin uygulayacağı kararlar veya kısıtlamalar temel hak ve hürriyetleri kısıtlayıcı şekilde olabilir mi olamaz mı tartışılmaktadır. Anayasa’nın “Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması” başlıklı 15. Maddesi şu şekildedir; (ÇİLİNGİR, 2020)

“Olağanüstü hallerde milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihmal edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasını kısmen ya da tamamen durdurabilir veya bunlar için anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir.”

            Türkiye’de ilan edilmiş bir olağanüstü hâl olmasa da 10 Ocak 2020 tarihinden itibaren oluşturulan Bilim Kurulu ve devamında gelen genelgeler, kararlar ve kısıtlamalara bakarak ülke genelinde olağanüstü hallerde alınacak tedbirlerin alındığı görülmektedir. Devletin yayınlamış olduğu birçok genelgeyle birlikte ülke genelinde bir kısıtlama, sosyal etkinliklere izin vermeme durumu söz konusudur. Bu süreçte yerel yönetimlerin rolü de önemlidir. Pandemi ile mücadele aslında bir afet yönetimidir. Bu yüzden bölge halkına en yakın olan yerel yönetimler kriz anını yönetip olası tehlikeleri tespit edip yerel düzeyde plan ve program yaparak süreci yönetmekle görevlidir. (ÇİLİNGİR, 2020) Yerel yönetimlerden ülke genelinde alınan kısıtlama kararlarının ardından bölge halkının ihtiyaç sahiplerine gerekli desteği yapması beklenmektedir. Belediyelerin yardım fonlarıyla karşılanan bu ihtiyaçlar, basında yer alan bazı haberlerle engellendiği iddia edildi. İçişleri Bakanlığı’nın talimatıyla Eskişehir Odunpazarı Belediyesi’nin ve Antalya Muratpaşa Belediyesi’nin yardım fonları için kullandıkları banka hesapları bloke edildi. (SÖZCÜ, 2020)

            Mayıs 2020 tarihine kadar devam eden kısıtlama süreçleri bu tarihten itibaren kademeli olarak kaldırılmaya, gevşetilmeye başlandı. Cumhurbaşkanı tarafından açıklanan normalleşme süreci mayıs, haziran ve temmuz aylarında kademeli olarak başladı. Bu süreçte sağlık meslek odaları önlemlerin sıkılaşmasını talep etse de bu talepleri hükümet tarafından karşılık görmedi. Mayıs ayından itibaren başlayan normalleşme sürecine eleştiriler getiren Türk Tabipler Birliği’nin Sağlık Bakanlığı’na yaptığı “Krizi beraber yönetelim” çağrısı da kayıtsız kaldı. Yine Türk Tabipler Birliği’nin başkanının söylediğine göre Cumhurbaşkanı Erdoğan başkanlığında yapılan değerlendirme toplantısına da davet edilmediler. O dönemde bazı hastanelerde sağlık çalışanlarına halen daha gerekli sağlık ve korunma araçlarının temin edilmediğini dile getiren Türk Tabipler Birliği Başkanı Sinan Adıyaman, süreç boyunca uyarılarına ve söylemlerine devam etti. (DW, 2020)

            Yaz aylarında normalleşme sürecine giren Türkiye’de, Sağlık Bakanlığı’nın yayınlamış olduğu günlük vaka tablolarının şeffaf olmadığı yönündeki tartışmalar yaşanıyordu. Türk Tabipler Birliği, bakanlığın açıkladığı vaka sayılarının gerçeği yansıtmadığını ilk olarak 16 Mart 2020 tarihinde duyurdu. PCR testi üzerinden yapılan tanımlamaların Sağlık Bakanlığı tarafından farklı uygulanması vaka sayılarında farklı çıkmasına yol açıyordu. Temmuz 2020 tarihinde Sağlık Bakanlığı’nın yayınlamış olduğu günlük tablolarda bir değişiklik meydana geldi. Vaka sayısı ifadesi hasta sayısı olarak değiştirildi. Sağlık Bakanı Fahrettin Koca “Her vaka hasta değildir. Çünkü testi pozitif çıktığı halde hiçbir semptom göstermeyenler var ve büyük çoğunluğu bunlar oluşturuyor.” Açıklamasını 30 Eylül 2020 tarihinde yaptı. Günlük açıklanan vaka sayılarının toplam pozitif vaka sayısı olmadığı, sadece semptom gösterenlerin yansıtıldığını söyleyen Bakan Koca’nın açıklamaları tepki topladı. Dünya Sağlık Örgütü’nün kendi rehberlerine uygun şekilde vaka sayılarını raporlaması çağrısı 25 Kasım 2020 tarihinde karşılık buldu. (DW, 2021)Kasım ayında vakaların artmasıyla beraber hükümet tekrar kısıtlamalara başvurdu. Yüz yüze eğitime ara verildi, hafta sonu sokağa çıkma yasağı getirildi, restoran ve kafelere müşteri alma yasağı getirildi.

Tekrar kapanmayla beraber birçok kişi gelir sıkıntısı yaşamakta ve geçimini sağlayamamakla karşı karşıyaydı. Türkiye pandeminin ilk zamanlarında “Ekonomik İstikrar Kalkanı” adlı 100 milyar TL’lik teşvik paketi açıkladı. İlerleyen süreçlerde yapılan açıklamalarla yardım ve desteklere devam edildi. Ancak 29 Nisan- 17 Mayıs tarihleri arasında yapılan son kısıtlamada herhangi bir desteğin açıklanmaması tartışmalara neden oldu. (BBC, 2021) Bu süreçle alakalı ülkelerin pandemi döneminde halkına ne kadar destek verdiğiyle alakalı IMF bir rapor yayınladı. Rapora göre, ülkelerin GSYH’lerine göre en az yardım yapan ülkeler arasında 1,9 oranla Türkiye’de yer almaktaydı. (T24, 2021) IMF Mali İzleme raporuna göre ise, GSYH’sine oranla en fazla likidite desteği sağlayan ülke Türkiye’ydi. (AA, 2021)

Aralık 2020 tarihinde başlayan aşılama 24 Mart 2021 tarihine kadar bakanlığın verilerine göre 14 milyonu aştı. Ancak bu aşılama hızının yeterli olmadığını belirten Türk Tabipler Birliği üyeleri, sürecin böyle devam etmesi halinde aşılama sürecinin kısa sürede tamamlanmayacağını söylüyor. (EURONEWS, 2021) Tartışmaların bir diğer odağı ise sürecin yönetimindeki kısıtlamalar ve yasakların hukuki yönden uygun olup olmadığıyla alakasıdır. Kemal (GÖZLER, 2021)’e göre pandemi ile mücadelenin hukuki süreci dört aşamadan oluşmaktadır;

1-      Cumhurbaşkanlığı Kabinesi’nin toplanması ve karar alması

2-      İçişleri Bakanlığı’nın genelde çıkarması

3-      İl umumî hıfzıssıhha kurullarının karar alması

4-      Kararlara aykırı davrananlara idarî para cezası verilmesi

Bu işlemlerin ilki hukuken yoktur, diğerleri ise hukuka aykırıdır. Hukukumuzda “Cumhurbaşkanlığı Kabinesi” diye bir kabine olmadığını belirten Gözler, hukuken olmayan bir kabine karar alamaz, haliyle bu kabinenin aldığı kararlar maddi yokluktadır. İçişleri Bakanlığı’nın yayınlamış olduğu genelgeler hukuka aykırıdır. Genelge o makamın kendi personeline hitap eder. Genelde ile vatandaşlara hitap eden bir düzenleme olamaz.  Ayrıca temel hak ve hürriyetler genelge ile değil, Anayasamızın 13. Maddesine göre, ancak kanunla sınırlandırılabilir. 1593 sayılı Umumî Hıfzıssıhha Kanununda maske takma zorunluluğu ve sokağa çıkma yasağı gibi yasaklar koyma yetkisi de yer almamaktadır. Bu yasaklara uymayanlara verilen para cezaları da hukuka aykırıdır. İdari para cezası verilebilmesi için aykırı davranılan emrin hukuka uygun olması gerekir. Halbuki burada emir, hukuka aykırıdır. Ayrıca kanunda yazılı olma şartına da aykırıdır.

Gelinen noktada 10 Ocak 2020 tarihinde başlayan Covid19 ile mücadele süreci halen daha kısıtlamalar ve yasaklarla yönetilmekte, aşılanma süreci ve tedbirlerle aşılmaya çalışılmaktadır. Sürecin nasıl işlediğinden, ilk vakanın görülmeden önce alınan önlemlerden, vakaların artması ve kısıtlama süreçlerinden, yaşanan tartışmalardan bahsettik. Pandemi sürecinin bir afet olarak görüldüğünü, risk ve kriz yönetiminin nasıl ilerlediğini işledik ve gündeme yansımalarını paylaştık. Şimdi ise sürecin yönetişim ilkeleriyle karşılaştırılması ve yorumlanması yapılacaktır.

 

SONUÇ

 

            Covid-19 olarak adlandırılan virüs hızlı bir şekilde dünyaya yayılarak pandemi haline dönüşmüştür. Bu tarz bir olay afet yönetimi açısından pandemik felaketler olarak adlandırılmıştır. Bu tarz salgınlar biyolojik afet olarak kabul edildiği için risk yönetimi ve kriz yönetimi aşamaları mevcuttur. Covid-19 salgınında sürecin başında belirsizliklerin olması, Çin Hükümetinin şeffaf olmaması, virüsün yayılım hızının öngörülemez olması göz önünde bulundurularak, risk yönetiminin verimli kullanılmadığını söyleyebiliriz. Risk yönetim aşamalarında hazırlıklı olma ve risk azaltma aşamaları bulunmaktadır. Bu aşamalara ülkemiz açısından bakacak olursak yönetim sistemimiz, Pandemik İnfluenza Ulusal Hazırlık Planımız ve sağlık altyapımız hazırlıklı olma aşamasını oluşturmaktadır. Sağlık altyapımızı destekleyen unsurlar ve Bilim Kurulu oluşturulması ise risk azaltma aşamasını temsil etmektedir. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi kriz yönetiminde hızlı karar alınması, karar alma süreçlerinde eşgüdüm sağlanması, politika belirlemede ve uygulamada etkin olunması, toplumu bilinçlendirmede şeffaf olunması, güvenlik ve denetim imkanlarının kolaylaştırılması bakımından olumlu görülebilir. Ancak kriz yönetimi durumlarında yönetişim ilkelerinin çoğu zaman aksadığını söylemekle beraber çoğu zaman toplumun da karar alma süreçlerine katıldığı görülebilir. Türkiye’nin son yıllarda sağlık sektöründe yapmış olduğu reformlar salgına hazırlık sürecine olumlu yansımıştır. (TURAN & ÇELİKYAY, 2020)

            Sürecin başlangıcında Sağlık Bakanlığı tarafından kurulan Bilim Kurulu, yayımlanan bildiriler, halkın bilinçlendirmesi ve aydınlatılması çalışmaları bu sürecin yönetişim ilkeleri açısından uygun şekilde başladığını görmekteyiz. Sürecin devamında alınan kararların Cumhurbaşkanı başkanlığında Bilim Kurulu’nun tavsiyeleri göz önünde bulundurularak alındığını bildiren hükümetin yine yönetişim ilkelerine uygun şekilde hareket ettiğini söyleyebiliriz. Ancak sürecin devamında uzman kişilerin ve meslek örgütlerinin dile getirdiği kapsamlı birer tam kapanmayı devletin hiçbir zaman uygulamaması yönetişim ilkelerinden sivil toplum örgütlerinin de karar alma sürecinde etkili olması açısından olumsuz yansıdığını görmekteyiz. Yine hükümetin kısıtlama ve yasakları duyurma konusunda yanlış zamanı seçmesi, açıklamaların geç gelmesi ve yeteri kadar açık olmaması kamuoyunu aydınlatma konusunda olumsuz yansıdığını söyleyebiliriz. Afet yönetiminde yerel yönetimlerin rolünün önemli olduğu bilinir iken, kapanmalar ve kısıtlamalardan ötürü yardıma ihtiyaç duyan kesimlerin bu yardımlara daha çok ihtiyaç duyduğu süreçte bazı belediyelerin yardım fonlarının bloke edilmesi yönetişim ilkeleriyle uyuşmamaktadır. Salgınla yönetim sürecinin merkeziyetçi bir anlayışla ele alınmaya başlanması yönetişim ilkeleriyle örtüşmemektedir. Türk Tabipler Birliği’nin yapılan toplantılara çağrılmaması, süreci beraber yönetelim çağrılarının da karşılıksız kalması bu süreçte devletin tek aktör olduğunu göstermekte ve yönetişim ilkelerine uymadığını kanıtlamaktadır. Sağlık Bakanlığı’nın paylaşmış olduğu günlük vaka tabloların şeffaf olmadığı iddiaları, bu iddiaların ilerleyen süreçte doğrular nitelikteki değişimlerde sürecin şeffaf şekilde yönetilmediğini göstermektedir. Yaz aylarının ardından tekrar kısıtlamaların getirildiği dönemde esnafa ve birçok orta ve alt düzey gelire sahip vatandaşlar için herhangi bir teşvik veya yardım paketinin açıklanmamış olması kamuoyunun karar alma sürecinde olmadığını göstermektedir. Aşılama sürecinin yeteri hızda olmaması, toplumun büyük kesiminin henüz aşılanmamış olması kısıtlamaların ve yasakların daha uzun süreli olmasına yol açıyor ve toplumun huzurunun ve ruh sağlığının tehlikede olduğunu gösteriyor. Gelişmiş devletlerin aşılama sürecini hızlı yapması ve normalleşme süreçlerine çoktan geçmiş olmaları, salgınla mücadele sürecindeki başarılarını sürekli diğer dünya devletleri ile kıyaslayarak başarılı olduklarını öne süren hükümetin kamuoyuna yeteri güveni vermediğini, inandırıcılığını ve devlete olan güvenin azaldığını kanıtlamaktadır. Salgın yönetiminde alınan kararların ve karar sürecinin hukuki yapısı uzman hukukçular tarafından sorgulanır ve yanlış olduğu yönünde görüş bildirilirken bunların görmezden gelinmesi, hukuk devleti anlayışının sorgulandığı bir ortamda yönetişim ilkelerinin uygulanıp uygulanmadığına bakmak ne kadar doğru olur tartışılır.

            Görüldüğü üzere salgınla yönetim sürecinin başlangıcında yönetişim ilkelerine uygun şekilde kararlar alınıp uygulanmış, ilerleyen süreçte bu durum zarar görmüş ve gelinen noktada yönetişim ilkeleriyle tamamen uyuşmayan bir yönetim süreci olduğunu anlamaktayız. Türk Tabipler Birliği’nin hiçbir süreçte yer almaması, vaka sayılarında kamuoyuna şeffaf olunmaması, alınan kararların yayımlanış biçimi ve zamanlamasının tartışılır olması ve salgınla yönetimin hukuki sürecinin ciddi yanlışlar içermesi yönetişim ilkeleriyle uyuşmamaktadır. Süreç, yerel yönetimlerin bölge halkına yapmış olduğu desteğin siyasi olarak yorumlanmasıyla yönetişim anlayışından uzaklaşmıştır. Alınan kararların ekonomik karşılığının önemli olması, yönetişimin uygulanabilmesi için güçlü bir ekonomiye ihtiyaç olduğunu göstermektedir.

 

KAYNAKÇA

 

AA. (2020a, Mart 24). aa.com.tr: https://www.aa.com.tr/tr/kategori-sayfasi-manset/adan-zye-kovid-19-rehberi/1777116 adresinden alındı

AA. (2020b, Mart 24). aa.com.tr: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/turkiyenin-koronavirusle-mucadele-politikasina-bilim-kurulu-yon-veriyor/1777215 adresinden alındı

AA. (2020c, Mart 12). aa.com.tr: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/ibrahim-kalin-koronavirus-toplantisinda-alinan-tedbirleri-acikladi/1763918 adresinden alındı

AA. (2020d, Mart 16). aa.com.tr: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/icisleri-bakanligindan-koronavirus-tedbirleri-genelgesi/1768059 adresinden alındı

AA. (2020e, Nisan 4). aa.com.tr: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/turkiyenin-koronavirusle-mucadelesinde-son-24-saatte-yasananlar/1791816 adresinden alındı

AA. (2021, Mayıs 1). aa.com.tr: https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/turkiye-likit-destekle-devleri-geride-birakti/2226445 adresinden alındı

BBC. (2020, Nisan 11). bbc.com/turkce: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52251144 adresinden alındı

BBC. (2021, Nisan 28). bbc.com/turkce: https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-56907130 adresinden alındı

BUDAK, F., & KORKMAZ, Ş. (2020). COVID-19 PANDEMİ SÜRECİNE YÖNELİK GENEL BİR DEĞERLENDİRME: TÜRKİYE ÖRNEĞİ. Sosyal Araştırmalar ve Yönetim Dergisi (1), 62-79.

ÇİLİNGİR, G. A. (2020). Covid-19 kapsamında alınan tedbirlerin afet yönetimi açısından analizi. C. Ş. EYEL, S. GÜN, M. ERDİRENÇELEBİ, G. A. ÇİLİNGİR, G. Y. ÇELEBİ, H. M. ARSOY, . . . B. ŞAHİN içinde, Covid-19 döneminde iktisadi, idari ve sosyal bilimler çalışmaları (s. 3-29). Ankara: İksad Yayınevi.

DW. (2020, Mart 18). dw.com/tr/g%C3%BCndem/s-10201: https://www.dw.com/tr/sa%C4%9Fl%C4%B1k%C3%A7%C4%B1lardan-h%C3%BCk%C3%BCmete-koronavir%C3%BCs-%C3%A7a%C4%9Fr%C4%B1s%C4%B1/a-52829868 adresinden alındı

DW. (2021, Mart 10). dw.com/tr/g%C3%BCndem/s-10201: https://www.dw.com/tr/t%C3%BCrkiyede-pandemi-bir-y%C4%B1lda-neler-ya%C5%9Fand%C4%B1/a-56822009 adresinden alındı

EURONEWS. (2021, Mart 24). tr.euronews.com: https://tr.euronews.com/2021/03/24/covid-19-mucadelesi-turkiye-as-lamada-durma-noktas-na-m-geldi adresinden alındı

GÖZLER, K. (2021, Mayıs 18). ANAYASA.GEN.TR. anayasa.gen.tr: https://www.anayasa.gen.tr/pandemi-ozet.htm adresinden alındı

KALFA, C., & ATAAY, F. (2008). YÖNETİŞİM: DEVLET-TOPLUM İLİŞKİLERİNDE YENİ BİR AŞAMA. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17(3), 229-240.

SÖZCÜ. (2020, Nisan 9). sozcu.com.tr: https://www.sozcu.com.tr/2020/gundem/bakanlik-asevinin-banka-hesaplarina-el-koymustu-belediye-tek-tek-o-evlere-yemek-goturuyor-5737658/?utm_source=dahafazla_haber&utm_medium=free&utm_campaign=dahafazlahaber adresinden alındı

T24. (2021, Nisan 27). t24.com.tr: https://t24.com.tr/haber/imf-raporu-turkiye-pandemi-doneminde-halkina-en-az-yardim-yapan-ulkeler-arasinda,948738 adresinden alındı

TURAN, A., & ÇELİKYAY, H. H. (2020). Türkiye’de KOVİD-19 ile Mücadele: Politikalar ve Aktörler. Uluslararası Yönetim Akademisi Dergisi, 3(1), 1-25.